Een voetboei uit Rosmalen

In 1986 werd bij kasteel Rodenborch in Rosmalen een vreemd voorwerp gevonden. Na onderzoek werd vastgesteld dat het om een voetboei ging. Een voetboei is een keten met een gewicht eraan. Deze ketenen werden om de enkels van gevangenen gedaan. Zo konden de gevangenen niet ontsnappen. Of toch wel?

De gevonden voetboei (Collectie Erfgoed ’s-Hertogenbosch)

Rechtspraak in de 15de eeuw

Op het eerste gezicht lijkt het vreemd dat er een boei bij een kasteel werd gevonden. Mochten kasteelheren zomaar mensen vastzetten? Was daar niet de gevangenis voor? Voor het antwoord moeten we kijken naar de manier van rechtspreken in de 15de eeuw. Uit die tijd stamt de voetboei namelijk. 

Rosmalen was in de 15^e eeuw waarschijnlijk een heerlijkheid. Aan het begin van de 16^eeeuw was er in ieder geval sprake van een heer van Rosmalen. Rosmalen had een schepenbank. Het was mogelijk dat zo’n schepenbank uit twee delen bestond. Aan de ene kant was er een rechtbank die oordeelde over zaken die met de bezittingen van de kasteelheer te maken hadden. Aan de andere kant was er een openbare rechtbank. Vaak hadden de kasteelheren het recht op hoge openbare rechtspraak. Dat betekent dat onder hun gezag dood- en lijfstraffen uitgesproken werden door de schepenbank.

Schilderij 'Het recht van hoger beroep van de 4 schepenbanken der Meierij op de schepenbank te ’s-Hertogenbosch' door Theodoor van Thulden (1647). Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch) 

Gevangenen in de Rodenborch

In die tijd waren er ook nog geen gevangenissen in de moderne zin van het woord. Gevangenen werden op vele plaatsen opgesloten. In ’s-Hertogenbosch had je de Leuvense of Gevangenpoort, in andere steden zaten gevangenen in bijvoorbeeld een kerktoren. De Rodenborch was een logische keuze om gevangenen onder te brengen. Het moet een van de stevigste gebouwen van Rosmalen zijn geweest. Het is dan ook een veilige aanname dat er gevangenen in de Rodenborch opgesloten zaten.

Bij voetboeien komt al snel de gedachte boven aan vochtige kerkers en lange rijen gevangenen die zich voortslepen richting hun cel. Of dat beeld ook heeft gegolden voor Rodenborch, weten we niet. We weten wel dat het normaal was om gevangenen te ketenen. De manier van ketenen liep uiteen: met een blok om het hoofd en de handen, met kettingen aan een andere gevangene, met een duimklem aan een paal en inderdaad ook in hand- en/of voetboeien.

Daarom ligt het voor de hand dat het niet nodig was om een gevangene in een kerker te stoppen. In ketenen was een stevige deur voldoende om iemand binnen te houden. Ook zullen mensen over het algemeen niet lang vast hebben gezeten in een heerlijkheid van het formaat van Rosmalen. Voor de kasteelheer waren het toch extra monden om te voeden. Overigens werden niet alleen gevangenen geboeid. Ook mensen die ‘zinneloos’ of ‘bezeten’ waren verklaard, werden geboeid, om zichzelf en hun omgeving te beschermen.

Ontsnappingen

Ondanks alle maatregelen zijn er vele verhalen bekend van ontsnappingen. Deze zijn onder meer beschreven in het archief van de Bossche schepenbank. Over de periode 1550-1803 is ongeveer 25 meter aan procesdossiers bewaard gebleven. Deze dossiers zijn nader toegankelijk gemaakt via een database genaamd Dataschurk. Zo blijkt dat in twee en een halve eeuw tijd tenminste veertig van een misdrijf verdachte personen hebben geprobeerd om uit de Leuvense Poort te ontsnappen.

Ook in ‘Mirakelen van Onze Lieve Vrouw te 's-Hertogenbosch 1381-1603’ zijn ontsnappingen beschreven. In 1384 komt Gerrit Groen Dirksz. uit Groningen dank zeggen aan de Zoete Vrouw. Zij had hem uit gevangenschap bevrijd. Hij zat ‘ghespannen metten benen in gheleedden ringhen mit cluusteren gesloeten.’ (wonder 327). En in 1520 schonk Jan Jacobsz. Keysers uit Sint-Oedenrode zijn (voet)boeien aan het Mariabeeld (wonder 477). Hij was door de heer van Hernen vastgezet en werd ook door tussenkomst van de Zoete Vrouw bevrijd.

Er staan veel verhalen over ontsnappingen uit ketenen op papier. Het is dan ook niet raar dat er een voetboei is opgedoken in de gracht van Rodenborch. Zou een 15de eeuwse gevangene ’s nachts op spectaculaire manier uit het kasteel zijn ontsnapt? Wie weet…

Beeld van de Zoete Lieve Moeder in de Sint-Janskathedraal. Volgens het mirakelboek verantwoordelijk voor enkele bevrijdingen uit gevangenschap. (Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch).

Meer informatie

Wil je meer weten over historische ontsnappingen uit gevangenissen? Dan is dit artikel over de Bossche Gevangenpoort (pdf) wel interessant.