Toren van 13e-eeuwse Waterpoort blootgelegd

De Waterpoort bij het Herman Moerkerplein is een van de laatste zichtbare resten van de Bossche stadsmuur uit de 13e eeuw. Archeologen hebben in 1992, 2015 en 2017 onderzoek gedaan naar de Waterpoort. Het doel van het laatste onderzoek was het verder weghalen van het maaiveld, zodat meer van de oorspronkelijke toren zichtbaar is.

Waar stond de Waterpoort?

De Waterpoort ligt midden in het historische centrum van 's-Hertogenbosch, aan het Herman Moerkerkplein, tussen Hotel Central en het Gasthuiskwartier. Veel Bosschenaren zullen het kennen als de plek waar Dieske staat. Het gebied dat door archeologen is onderzocht, ligt in de tuin van de Rederijkerskamer.

Een reconstructie van de eerste stadsmuur; de Waterpoort is aangegeven met een gele cirkel.

Uitsnede van de kadastrale minuut van 1823, met daarop aangegeven het onderzoeksgebied in gele cirkel.

Geschiedenis van de poort

De onderzochte waterpoort was onderdeel van de eerste stadsmuur van de stad die rond 1200 als een grote ovaal rond de huidige Markt is gebouwd. De rivier de Aa (hier ook Grote Stroom genoemd) kende op deze plek een splitsing: één tak stroomde buitenlangs de stadsmuur, de andere tak ging via de waterpoort de stad in. Op deze plaats werd daarom één van de twee waterpoorten van de stad aangelegd.

De waterpoort bestond uit twee torens. De zuidelijke toren had een ronde vorm. De noordelijke toren, op de onderzoekslocatie, had een hoefijzervorm. Tussen deze twee torens was een boog waaronder de rivier de stad instroomde. Deze tak van de Binnendieze heette de Marktstroom en is in de jaren vijftig van de twintigste eeuw gedempt.

Door een grote balk vlak boven het water te hangen, verhinderde men dat grote boten de stad binnen konden varen. Kleinere bootjes mochten wel met handelswaar naar binnen. Zij konden via deze Marktstroom met hun handelswaren de Markt bereiken. Nadat de stad in 1318 toestemming kreeg om uit te breiden en haar muren te verleggen verloor de waterpoort zijn vestingfunctie.

De Binnendieze bij de waterpoort. Links van de toren de inmiddels gedempte Marktstroom. Datering: 1942.

Archeologische opgraving in 1992.

De watertoren vanaf het water gezien.

Archeologische vondsten

Een opmerkelijke vondst van archeologen is een groot fragment van een kaarsentrekbak. Kaarsentrekbakken zijn smalle langwerpige bakken met aan de bovenzijde een smalle rechte opening. Ze werden gebruikt voor de verwarming van vet of was, waaruit kaarsen konden worden getrokken. De meeste kaarsentrekbakken zijn afkomstig uit kastelen of kloosters. Ze komen uit de 13de tot en met de 15de eeuw.

Fragment van een kaarsentrekbak van roodbakkend aardewerk zoals die gevonden is bij de Waterpoort.

Een gerestaureerde kaarsentrekbak.

Conclusies van het onderzoek

Het onderzoek van het terrein naast de waterpoort heeft verrassende resultaten opgeleverd. Het terrein is vanaf het begin van de 13de eeuw in gebruik genomen. In de eerste helft van de 13de eeuw zijn de waterpoort en stadsmuur aangelegd. Dit lijkt in twee fasen te zijn gebeurd. Vermoedelijk zijn in de eerste fase de waterpoort en kolommen aangelegd. Op een later moment is het gedeelte van de kolommen met spaarbogen met een gang erboven toegevoegd. Van de stadsmuur is op het onderzoeksterrein alleen de eerste kolom bewaard gebleven.

Aan het begin van de 14de eeuw verscheen er houten bebouwing op het onderzoeksterrein. Ook zijn tegen de tweede kolom van de stadsmuur twee kleine rechthoekige structuren gemetseld met onbekende functie. Dit waren mogelijk keldertjes voor de opslag van wapentuig of iets dergelijks. In het derde kwart van de 14de eeuw is een huis gebouwd met een bakstenen fundering.

F5 deel van de toren van de Waterpoort
F2 Een beerput
F1 Eerste kolom van de stadsmuur

De resten van dit huis bevestigen dat de percelen van de huizen aan de Markt doorliepen over de Marktstroom. Of tenminste dat de bebouwing was georiënteerd op de Marktstroom zelf. In het tweede kwart van de 17de eeuw is het terrein gebruikt als afvaldump en is de toren van de Waterpoort (verder) gesloopt. Pas in de 19de eeuw is het terrein weer bebouwd. Aan de westzijde verscheen een keldertje. Aan de oostzijde een ronde beerput.

Het uitgraven van de toren van de Waterpoort.

De binnenzijde van de toren van de Waterpoort na afloop van de graafwerkzaamheden.

Herman Moerkerkpark

Het archeologisch onderzoek is gebruikt voor de herinrichting van het Herman Moerkerkpark. De bijzondere resten van de 13e-eeuwse watertoren en stadsmuur blijven zichtbaar.