gebeurtenissen

Hansken, de eerste olifant in 's-Hertogenbosch

In de 17e en 18e eeuw zijn er op jaarmarkten en kermissen veel ‘vreemde dingen’ te zien. Zoals zwaardvechters, jongleurs, koorddansers en vooral ook mensen die hun dieren kunstjes laten doen. In de oude stadsrekeningen van 's-Hertogenbosch staan bijvoorbeeld vermeldingen van een struisvogel in 1620 en een man met apen in 1762. Dit is ook hoe de beroemdste olifant uit de 17e eeuw naar 's-Hertogenbosch komt. Hansken is niet alleen beroemd vanwege haar kunsten, maar ook door de schetsen van Rembrandt.

Olifant Hansken
Print gemaakt door Herman Saftleven 1646. Hansken is hier twee keer afgebeeld. Bekijk in collectie British Museum 

De reis van Hansken

Hansken is in 1630 geboren op het eiland Ceylon (Sri Lanka). Het dier vertrekt in 1632 vanuit Azië naar de Nederlanden met een VOC-schip. Ze is een geschenk voor prins Frederik Hendrik van Oranje, die grote interesse heeft in exotische dieren. Wanneer Hansken in 1633 aan wal komt in Amsterdam is ze nog maar een klein olifantje van drie jaar.

Het is een hele operatie om Hansken naar de Nederlanden te krijgen. Hansken deelt het schip met drie andere exotische dieren. Een luipaard, een Aziatisch hert en een kasuaris, een vleugelloze loopvogel. Maar dat loopt helaas niet goed af: kort na aankomst in Amsterdam slaat het luipaard de kasuaris de kop af. En Hansken drukt op haar beurt het hert dood door erop te gaan liggen. Frederik Hendrik schenkt Hansken aan zijn neef Johan Maurits. Maar nog geen jaar later verkoopt Maurits de olifant alweer. Dan wisselt Hansken nog een keer van eigenaar. 

Hansken in ’s-Hertogenbosch

De nieuwe eigenaar van Hansken noemt zichzelf trots ‘de meester van de olifant’. Hij neemt Hansken mee op reis door Europa en leert haar veel trucjes. Naar verluidt reist Hansken 21 jaar met hem door Noord-Europa.

Uit een stadsrekening in het archief van Erfgoed 's-Hertogenbosch blijkt dat er op 11 juli 1647 een olifant naar ’s-Hertogenbosch komt. Dit moet Hansken geweest zijn. In deze tijd is Hansken hoogst waarschijnlijk onderdeel van een reizend circus. Een circus bestond toen uit reizende gezelschappen zoals koorddansers, acrobaten, muzikanten en begeleiders van dieren.

De meester van de olifant krijgt voor het optreden vijf gulden uit de stadskas van 's-Hertogenbosch. Tegelijk worden ook koorddansers en een waterspuwer uitbetaald. In diezelfde rekening staat dat ‘de heren van het stadsbestuur de olifant gezien hebben’.
 

Hansken die verschillende trucjes doet
Print gemaakt door John Drapentier c.a. 1670. Hansken die verschillende trucjes doet. Bekijk in collectie British Museum. 

De kunsten van Hansken

De olifant zou 36 kunstjes kunnen doen. Waaronder trommelen, zwaaien met een vaandel, zwaardvechten, schieten met een pistool en nog veel meer. Een brief uit 1641 beschrijft de truc met de dief. Een vrouw uit het publiek roept dat haar zilveren riem gestolen is. De meester van de olifant stelt haar gerust door te zeggen dat Hansken de dief in het publiek kan vinden. De vrouw moet wel eerst aan Hansken beloven iets lekkers voor de olifant te kopen als beloning. Hanksen snuffelt aan alle mensen in het publiek. Tot ze opeens iemand een harde tik geeft met haar slurf. Dat is de dief! 

schets van Rembrandt
Schets gemaakt door Rembrandt van Rijn 1637. Bekijk in collectie British Musuem.

Hansken en kunstenaars

Hansken inspireert vele kunstenaars. Een hele bekende is Rembrandt van Rijn. In 1637 maakt hij een schets van de nog jonge Indische olifant. Hansken maakt blijkbaar veel indruk bij Rembrandt want in de jaren die volgen maakt de schilder meerdere schetsen van de olifant. In 1638 maakt hij nog een ets van ‘Adam en Eva in het paradijs’ met op de achtergrond het olifantje Hansken.

Ook andere schilders en kunstenaars laten zich inspireren door Hansken. Zo maakt een anonieme Nederlandse kunstenaar een gravure van Hansken. Op deze gravure is Hansken in een zwaardgevecht met haar begeleider te zien. Ook zijn er meerdere reclameprenten met Hansken te vinden. Zoals een gravure met verschillende afbeeldingen van Hansken terwijl ze trucjes doet. Op deze prent staat ook een rijmpje:

‘Hansken den Olyphant is mynen naem,
In veel Landen heb ick groote faem.
Ick ben oock ’t grootste Beest van alle landen,
Veele consten can ick mennichder hande.
Met een cleyn haaxken wordt ick gedwongen en geregeert,
Hetgeen ick can myn Meester myn heeft geleert.
Daerom coopt dese prent om aente schouwen,
U gelt en sal u niet berouwen.’
 

Overleden Hasken
Ets gemaakt door Stefano Della Bella 1655. Overleden Hansken. Bekijk in collectie Städel Museum, Frankfurt.

Waar is Hansken nu

Hansken overlijdt in 1655 en ze is dan ongeveer 25 jaar. Dit is niet heel oud voor olifantenbegrippen. Er gaat lange tijd een verhaal rond dat Hansken is vergiftigd door iemand die jaloers is op de meester van de olifant. Later blijkt dat er een andere oorzaak is: hoge koorts door een ontstoken teennagel.

Dat is niet heel verrassend met de manier waarop er voor haar wordt gezorgd. Ze krijgt bijna alleen maar brood te eten en drinkt regelmatig brandewijn in plaats van water. Tegenwoordig zou er gezegd worden dat Hansken uitgebuit en verwaarloosd is. Maar toen wist eigenlijk niemand welke zorg een olifant moet krijgen. Na haar overlijden worden er gedichten over Hansken geschreven en haar tragische einde wordt bezongen in een lied. De meester van de olifant wordt in het gedicht niet in een goed daglicht gezet. Het zou hem namelijk alleen maar om de winst gaan.

Groothertog Ferdinando II de’ Medici koopt haar lijk voor zijn verzameling. Haar botten worden met speciaal gesmeed ijzer opgesteld. Haar huid wordt over een houten constructie gespannen en aangevuld met stro. Zo staat Hansken twee keer tentoongesteld in de verzameling van Ferdinando II. Als opgezette olifant en als geraamte. Haar huid blijft tot begin negentiende eeuw nog bewaard. Haar skelet is vandaag de dag nog te bewonderen in natuurhistorisch museum La Specola in Florence.

Dit verhaal is geschreven door Florien Harmeling.

Bronnen 

  • A. Vos, 'Rembrandts olifant', in 's-Herogenbosch. 
  • M. Roscam Abbing, Rembrandts olifant het verhaal van Hansken. (2006)
  • M. Roscam Abbing, Rembrandts olifant in het spoor van Hansken. (2016)
  • Historiek.net

Meer over

gebeurtenissen

Ook interessant

gebieden

Hoe de Heusdenaren huishielden in 's-Hertogenbosch

Tegen het einde van de twaalfde eeuw viel een groep Heusdenaren ’s-Hertogenbosch aan. Uit jaloezie voor het succes van de jonge stad verdreven ze haar inwoners en verwoestten ze haar gebouwen. Althans, zo gaat het verhaal…