De Bossche Wanden van Antoon Derkinderen
De Bossche schilder Antoon Derkinderen werkt tussen 1884 en 1896 aan twee bijzonder grote kunstwerken voor zijn eigen stad. Hij heeft de eer om de hal van het stadhuis te verfraaien en toekomstige bezoekers een geschiedenisverhaal mee te geven. Zijn ‘Bossche Wanden’ zijn inmiddels bijna 150 jaar oud en hebben veel meegemaakt.
Bossche wanden in het stadhuis
De jonge kunstenaar
Achter de voordeur van Vughterstraat 116 verwelkomt het gezin Derkinderen net voor de kerst van 1859 een zoontje. Ze geven hem dezelfde naam als zijn vader: Antonius, roepnaam Antoon. Liefde voor kunst en cultuur krijgt hij met de paplepel ingegoten. Antoons vader is goudsmid en graveur van beroep. Hij werkt veel voor de katholieke kerk en in het bijzonder de kathedraal Sint-Jan. Antoons ouders stimuleren naast zijn tekentalent ook muzikaliteit. Als kind speelt hij piano en hij zingt veel. Een talent dat hij deelt met zijn vader, grootvader en overgrootvader.
“ Van mijn vroegste jeugd weet ik dit: Een ouderwetsch huis in de Vughterstraat, waar de boeren met hun karren passeerden als ze naar de markt gingen, en waar de militairen langs kwamen. ”
Antoon Derkinderen 1892
De geboorteakte van Antoon Derkinderen. Bekijk in de collectie van het BHIC.
Antoon gaat eerst naar de Rijkskweekschool voor Onderwijzers. Hij vertelt daar later zelf over: “In den zomer van 1874 (ik was toen 14 jaar) moest ik examen doen voor de Rijkskweekschool […] Niet omdat ik zoo’n bizondere neiging of geschiktheid toonde voor dezen vorm van opleiding en voor deze roeping, maar omdat de omstandigheden geen beteren weg openlieten. Op de Kweekschool kregen de jongens een goede opleiding en het kostte niets, integendeel, ik kreeg ook nog vergoeding voor ‘kost en inwoning’, zooals dat heete.”
Als achttienjarige besluit Antoon zijn studie toch helemaal in het teken te zetten van zijn passie: kunst. Hij weet een beurs te bemachtigen en start aan de Koninklijke School voor Beeldende Kunsten in ’s-Hertogenbosch. Hier krijgt hij onder andere tekenles en leert hij de kunst van glas-in-lood ramen maken van Jean Stracké. Antoon vertrekt in 1880 uit zijn geboortestad en vervolgt zijn studie aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten in Amsterdam en de Brusselse Kunstacademie.
Antoon Derkinderen in 1885. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Antoon Derkinderen (rechts) met andere kunstenaars in ’s-Hertogenbosch, 1890. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Eerste plan voor het stadhuis
Nog tijdens zijn studie komt Antoon zelf op het idee om kunst te maken voor het Bossche stadhuis. Hij is geïnspireerd door stadhuizen in Belgische, Duitse en Franse steden waar de stadshistorie te bewonderen is in grote, realistische schilderijen. Hij stelt voor om acht schilderijen te maken over de geschiedenis van ’s-Hertogenbosch, ter ere van het zevenhonderdjarige bestaan van de stad. Van zes historische gebeurtenissen maakt hij al een kleurig ontwerp.
Een van de historische gebeurtenissen die Antoon in 1884 uitwerkt met aquarelverf: de blijde inkomste van hertogin Johanna van Brabant in 1356. Bekijk in collectie Het Noordbrabants Museum.
Aquarel dat Antoon in 1883 maakt van Bossche fabrieksarbeiders. Bekijk in collectie Het Noordbrabants Museum.
Zijn idee valt in goede aarde. Het is niet het stadsbestuur, maar het ‘departement ’s-Hertogenbosch van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen’ dat Antoon in 1884 de opdracht geeft om voor de stad één groot schilderij te maken. Zijn werk moet één hele wand in de entreehal van het stadhuis bedekken. ‘Het Nut’ vraagt dit als tegenprestatie aan Antoon, omdat ze zijn opleiding tot kunstenaar betaald hebben. Gelukkig voor de beginnende schilder krijgt hij ook nog een extra vergoeding van 1600 gulden, verspreid over twee jaar.
De Eerste Bossche Wand
Antoon heeft zijn opdracht binnen en gaat aan de slag. Het blijkt een enorme klus waar hij veel meer dan twee jaar aan zal werken. Uiteindelijk gooit hij zijn ontwerp voor de wandschildering zelfs helemaal om.
Voorstudie en ontwerpen voor de wandschilderingen in het stadhuis, 1889-1891. Bekijk in collectie Rijksmuseum.
Voorstudie voor de Eerste Bossche Wand, 1889-1891. Bekijk in collectie Noordbrabants Museum.
Al tijdens zijn studie raakt Antoon namelijk geïnspireerd door het concept van gemeenschapskunst. Hij raakt door de jaren heen er steeds meer van overtuigd dat kunst uit de samenleving moet voortkomen en daarvoor bestemd moet zijn. Goede kunst zou volgens hem bovendien een maatschappelijke en religieuze functie moeten hebben.
Onder invloed van deze idealen schrapt Antoon de gedetailleerd uitgewerkte historische gebeurtenissen. Hij ontwerpt een volledig nieuw kunstwerk dat het verhaal over de stichting van de stad vertelt met symbolische en allegorische voorstellingen. De stichter van de stad, de hertog van Brabant, is bijvoorbeeld omringd door fictieve figuren en idealen zoals de ‘Bossche Barmhartigheid’.
Ontwerp voor de beschildering van de Eerste Bossche Wand. Bekijk in collectie Noordbrabants Museum.
In 1889 begint Antoon met schilderen. Als ondergrond gebruikt hij verschillende platen kurklinoleum die bevestigd worden aan de muur in het stadhuis. Antoon breekt als eerste Nederlandse schilder met de 19e-eeuwse traditie om historische onderwerpen herkenbaar, kleurig en levendig uit te beelden. Hij houdt de kleuren mat en bant het perspectief bijna helemaal uit.
De Eerste Bossche Wand van Antoon Derkinderen. Bekijk in beeldbank RCE.
In 1891 is zijn ‘Bossche Wand’ klaar. De reacties zijn positief. Negen prominente Nederlandse kunstenaars, waaronder Jozef Israëls en Hendrik Mesdag, sturen zelfs een reactie naar de burgemeester van ’s-Hertogenbosch. Op een brief op perkament wensen zij hem geluk met “het werk van duurzame kunst” en ze verzoeken hem om in “ernstige overweging” te nemen ook de andere wand van het stadhuis te laten beschilderen door Antoon Derkinderen. Het stadsbestuur vindt dit ook een goed idee.
Brief van negen prominente kunstenaars aan de burgemeester van ’s-Hertogenbosch over de Eerste Bossche Wand, maart 1892
De Tweede Bossche Wand
Op de ‘Tweede Bossche Wand’ zet Antoon zijn geliefde Sint-Janskathedraal centraal. In 1893 begint hij aan dit tweede enorme project. Dit keer gebruikt hij linnen doek als ondergrond. Zijn schilderstijl heeft hij nog verder ontwikkeld en dit voert hij door in het kunstwerk. De schilderingen zijn nog abstracter, formeler en bevatten donkere contouren.
Na drie jaar is ook de Tweede Bossche Wand klaar. Antoon heeft in totaal zo’n honderd vierkante meter beschilderd. Een prestatie van formaat, maar de reacties op het eindresultaat zijn niet zo positief. Antoon krijgt vooral kritiek op de aangepaste stijl van de tweede wand.
Ontwerp voor de beschildering van de Tweede Bossche Wand. Bekijk in collectie Het Noordbrabants Museum.
Waardering groeit
In de decennia die volgen, groeit de waardering voor allebei de kunstwerken van Antoon Derkinderen. Na de Bossche Wanden zet de kunstenaar zijn talent in voor andere gemeenschapsprojecten. Hij richt zich meer en meer op glas-in-loodkunst. Zijn werken sieren onder andere de Amsterdamse Beurs van Berlage en het Utrechtse Universiteitsgebouw aan het Domplein.
Antoon beloopt een succesvol carrièrepad dat hij afsluit als directeur van de Amsterdamse Rijksacademie van beeldende kunsten en met een eredoctoraat van de Universiteit Groningen op zak. In 1925 overlijdt hij in Amsterdam.
Weduwe en kunstenares Johanna Derkinderen woont de onthulling van een gedenksteen op het geboortehuis van Antoon bij, 16 juli 1935. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
De eerste restauratie
Zestig jaar na het overlijden van de maker raken de Bossche Wanden in steeds slechtere staat. Het stadsbestuur vraagt een restaurateur om in te grijpen. Op alle wanden brengt hij een vernislaag aan om de onderliggende schilderingen te beschermen. Deze vernis is gemaakt van synthetische hars en zorgt ervoor dat de matte schilderingen gaan glanzen.
Tijdens deze restauratie in de jaren 1980 wordt de Eerste Bossche Wand op multiplex platen geplakt en aan de achterzijde voorzien van linoleum. De Tweede Bossche Wand krijgt een steundoek. Als laatste ingreep schildert de restaurateur delen van het inmiddels verkleurde kunstwerk over.
De tweede restauratie
Tijdens een groot onderzoek naar de technische staat van de kunst in het stadhuis in 2022 blijkt dat de Bossche Wanden opnieuw een restauratie nodig hebben. Het vernis uit de jaren 1980 is in slechte staat en tast de schilderingen aan. Een bijkomend probleem is dat de vernislaag steeds moeilijker te verwijderen is, naarmate het veroudert. Een nieuwe restauratie is dus noodzakelijk.
Specialisten van het Maastrichtse Stichting Restauratie Atelier Limburg (SRAL) beginnen in 2025 aan deze klus. Bijna alle wandpanelen halen ze van de muur om te behandelen in het restauratieatelier. Enkele wandpanelen blijven tijdens de hele restauratie in de hal van het stadhuis, omdat deze te zwaar zijn om van de muur te verwijderen. Deze moeten de specialisten in de hal van het stadhuis zelf restaureren.
Verwijderen van de wandpanelen tijdens de restauratie in 2025
De restaurateurs verwijderen de glanzende vernislagen, zodat de Bossche Wanden weer hun originele matte uitstraling krijgen. Het is een secuur werkje. Het chemische materiaal dat ze gebruiken om de vernis op te lossen, mag maar zeer kort op de verf zitten. Anders tast dit het schilderwerk aan.
Daarnaast halen de specialisten oppervlaktevuil aan de voorkant weg en verwijderen ze stof en vuil aan de achterzijde. Als het echt nodig is retoucheren ze de verf en brengen tenslotte een matte beschermlaag aan.
Tijdens de restauratie is de vernislaag linksboven in de hoek verwijderd waardoor het kunstwerk weer mat is. Daarboven is één volledig paneel al verwijderd voor restauratie.
De Tweede Bossche Wand heeft extra aandacht nodig. De restaurateurs moeten gruis verwijderen tussen de onderste latten aan de achterkant van het kunstwerk en het doek zelf. Ook voegen ze een extra bescherming toe aan de achterzijde.
Bewonder de kunst zelf
Door de restauraties blijven de enorme kunstwerken van Antoon Derkinderen ook voor toekomstige generaties behouden in het stadhuis. Goed om te weten, als bezoeker of bewoner van ’s-Hertogenbosch, is dat de hal van het stadhuis doordeweeks altijd open is voor publiek. Iedereen kan deze enorme kunstwerken van Antoon Derkinderen terplekke met eigen ogen bewonderen.
Het stadhuis van ’s-Hertogenbosch
Bronnen
- Klundert, Ank G.A. van d., Antoon J. Derkinderen en zijn wandschilderingen in de hal van het raadhuis te ’s-Hertogenbosch (Appingedam 1992).
- Derkinderen-Besier, J.H., De jeugd van Antoon der Kinderen door hemzelf beschreven anno 1892 (Amsterdam 1926).
- Trappeniers, M. ‘De Eerste Bossche Wand. Een tekening door Antoon Derkinderen’, Bossche bladen (2004) 3-5.
