Bijna verdwenen: Bastion Deuteren
Op de flanken van Bastion Deuteren beschermen militairen eeuwenlang de Bossche bevolking. Vanaf hier schieten ze met kanonnen en geweren op de vijanden die vanuit het zuiden de stad bedreigen. Tijdens het beroemde Beleg van ’s-Hertogenbosch in 1629 speelt het bastion zelfs de hoofdrol. Vierhonderd jaar later lijken bijna alle sporen van het bastion uitgewist. Maar wie goed zoekt, kan dit historische vestingwerk nog steeds ontdekken.
Scheefgezakte muren
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog bedreigen vijandige legers meerdere keren ’s-Hertogenbosch. Legeraanvoerder Maurits van Oranje probeert rond 1600 maar liefst drie keer de vesting in te nemen. Hij slaagt hier niet in, maar de hele stad voelt aan het begin van de zeventiende eeuw de noodzaak om huis en haard beter te verdedigen.
Het mislukte beleg van Den Bosch door Maurits van Oranje in 1603. Bekijk in collectie Rijksmuseum.
Vanaf 1609 krijgen de Bosschenaren de kans om de vesting grootschalig aan te pakken. Dat is nodig, want die is in slechte staat. De legers die de Tachtigjarige Oorlog uitvechten, hebben een bestand gesloten waardoor het na vier decennia strijd eindelijk veilig genoeg is om flinke ingrepen te doen.
Het Bossche stadsbestuur schakelt de ingenieurs Silvan Bolyn en Sebastiaan van Thienen in om de toestand van de vesting in kaart te brengen. Op de tekeningen die zij maken, is goed te zien hoe zorgelijk de situatie is. Rond de stad staan vele scheefgezakte vestingmuren. Water en ijs hebben de muren bovendien flink beschadigd.
De scheefgezakte en beschadigde vestingmuren rond 1614, getekend door Bolyn en Van Thienen. Onderaan is de voorgestelde oplossing getekend. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Een nieuwe uitvinding
Bosschenaar Jan van der Weeghen krijgt de taak om dit op te lossen. Deze ingenieur moet bovendien een plan bedenken om de vestingwerken te verbeteren. Van der Weeghen stelt voor om niet alleen de vestingmuren aan te pakken, maar ook een Italiaanse uitvinding naar ’s-Hertogenbosch te halen: bastions. Vanaf deze hoekige uitbouwen aan de vestingwerken kunnen militairen de vijand veel makkelijker bestoken met kanonnen.
De Bossche stadsbestuurders en het landsbestuur in Brussel vinden het prijskaartje wel hoog. De Italiaanse bastions zijn volledig gemaakt van steen en hebben deels ondergrondse bunkers. In ’s-Hertogenbosch kiezen ze daarom voor een goedkopere oplossing: ze bouwen bastions van aarden wallen met daaromheen een bakstenen schil. Bovenop de wallen is plek voor kanonnen.
Ontwerpvoorstel uit 1614 waarop Bolyn en Van Thienen bastions hebben getekend (roze). Niet alle voorgestelde bastions zijn (op deze manier) gebouwd. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Bouw van Bastion Deuteren
In 1614 heeft het Bossche stadsbestuur het geld bijeen en kan de bouw van de bastions beginnen. Vijf jaar later gaat de schop in de grond bij de meest zuidelijke stadspoort. Aan beide zijdes van de Pieckepoort - ook bekend als Vughterpoort - verreizen twee exemplaren: bastion Vught richting het oosten en bastion Deuteren richting het westen. De naam van bastion Deuteren verwijst naar het gelijknamige dorpje dat twee kilometer verderop ligt.
Vughterpoort/Pieckepoort met rechts de locatie van het toekomstige bastion Deuteren, 1604. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Voor deze uitbreiding van de vestingstad moet de stadsgracht worden verlegd, zodat het water voortaan rondom de nieuwe bastions kan stromen. Een kaart uit 1649 laat zien dat bastion Deuteren een hol bastion is. Alleen langs de muren lopen aarden wallen, terwijl het middenplein lager ligt.
Kaart van bastion Deuteren (links), de Pieckepoort (midden) en bastion Vught (rechts) uit 1649. Getekend door Joan Blaeu.
Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Resten van de middeleeuwse stadsmuur die is afgebroken om bastion Deuteren te bouwen. Gevonden tijdens archeologisch onderzoek in 2013.
Achter op het plein staat een molen bovenop een verhoging. De wieken torenen boven de stadsmuur uit. Het water dat in het bastion te zien is op de kaart uit 1649 is een overblijfsel van de oude stadsgracht. Historische bronnen vertellen dat dit laatste stukje gracht pas in 1668 is gedempt.
Nog hoger
Het beleg van 1629 maakt pijnlijk duidelijk dat de huidige bastions kwetsbaar zijn. Daarom besluit het stadbestuur om de verdedigingswerken om te vormen tot zogenaamde volle bastions, met een opgehoogd middenplein. Tegelijkertijd hogen de Bosschenaren de wallen op totdat ze ver boven de vestingmuren uitsteken. Voor de bastions bouwt de stad bovendien lunetten en ravelijnen om de verdediging op een nog hoger peil te brengen. Het volle bastion Deuteren is te zien op een kaart uit 1773 met twee opgangen naar de verhoogde wallen een ravelijn voor de Vughterpoort.
Kaart van ’s-Hertogenbosch (rechts) kort na het beleg in 1629. Het gat in bastion Vught (onder) is goed te zien. Bastion Deuteren (boven) is gespaard.
Kaart van bastion Deuteren (links), bastion Vught (rechts) en een ravelijn voor de Vughterpoort (midden). Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Opnieuw oorlog
Bastion Deuteren komt nooit meer zo in de frontlinie te liggen als in 1629. De grootste bedreiging vindt plaats in september 1794 wanneer de vesting ’s-Hertogenbosch opnieuw omsingeld is door een vijandig leger. Drie weken lang bombarderen Franse militairen de stad. Ze krijgen hulp van Nederlandse revolutionairen. De Bosschenaren voelen zich zo bedreigd dat ze zich overgeven, nog voor het Franse leger de stadsmuren bereikt.
In 1830 brengt ’s-Hertogenbosch de vesting voor de laatste keer in paraatheid. Belgische opstandelingen verklaren de oorlog aan Nederland, maar tot een treffen bij de Noord-Brabantse hoofdstad komt het niet.
Franse troepen en Nederlandse revolutionairen bombarderen ’s-Hertogenbosch in 1794. Bekijk in collectie Rijksmuseum.
Sloop van het bastion
Na de laatste oorlogsdreiging raken de Bossche vestingwerken snel in verval. De stad neemt in de jaren 1850 nog één keer maatregelen om te voorkomen dat de vestingmuren verkruimelen. Amper 25 jaar later bepaalt het Nederlandse parlement dat de vestingwerken van ’s-Hertogenbosch niet langer van belang zijn bij het verdedigen van het land.
De stad ontvangt deze beslissing met open armen, want de vestingwerken zitten de noodzakelijke uitbreidingen van de stad al decennialang ontzettend in de weg. De plannen voor de ontmanteling van de vesting liggen al klaar.
Plannen voor de ontmanteling van de vesting en de uitbreiding van de stad, gemaakt in 1869. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Ontwerptekening voor de ontmanteling van bastion Deuteren uit 1875. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Bastion Deuteren moet er bijna helemaal aan geloven. Door het bastion te verwijderen, kan de stad de Dommel rechttrekken en dat is gunstig voor de scheepsvaart. Het water loopt na de sloop dwars door het oude bastion. De resten die niet onder water zijn verdwenen, moeten vanaf 1884 plaatsmaken voor het nieuwe Wilhelminapark met een houten brug richting woonwijk ’t Zand.
Ontwerp voor de aanleg van het Wilhelminapark, 1891. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Wilhelminapark en de houten Willemsbrug rond 1900. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Aan het begin van de twintigste eeuw voegt de stad aan het Wilhelminapark een verkeersplein voor auto’s toe. Dit groeit uit tot het ingewikkelde ‘Heetmanplein’ dat in 2014 is vervangen door een nieuw stratenplan. Sindsdien draagt deze plek de naam Wilhelminaplein. Vierhonderd jaar na de bouw lijkt bastion Deuteren compleet verdwenen.
Rotonde in het Wilhelminapark, 1937. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Luchtfoto van de ingewikkelde verkeerssituatie op het voormalige Heetmanplein, 1966. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Archeologische vondsten
Archeologen hebben sinds 2003 meerdere keren onderzoek gedaan onder het maaiveld van dit zuidelijke puntje ’s-Hertogenbosch. Zij hebben ontdekt dat onder het Wilhelminaplein en aan de Westwal nog altijd delen van de oude bastionmuren aanwezig zijn. Eén muur die ze onder het plein hebben gevonden, is maar liefst tweeënhalve meter dik. Archeologen hebben de onderkant niet kunnen uitgraven dus weten niet hoe hoog de muur precies is geweest.
Muur van bastion Deuteren, gevonden in 2013.
Onderzoek en restauratie
In 2025 gaat het zoeken naar de resten van Bastion Deuteren verder. De stad heeft opnieuw plannen om dit zuidelijke puntje te ontwikkelen. De oude brug voor voetgangers en fietsers is aan groot onderhoud toe. In plaats van die werkzaamheden vervangt de gemeente de hele brug, zodat er meer ruimte komt voor fietsers en voetgangers. Tijdens de graafwerkzaamheden voor de brug zetten archeologen hun onderzoek naar het oude Bastion Deuteren voort.
Tegelijkertijd maakt de stad de eerder ontdekte muren van het oude bastion weer beter zichtbaar. Zowel in het noorden als in het zuiden van het Wilhelminaplein vullen restaurateurs de oude bastionmuren aan of metselen deze opnieuw op. Het hele bastion terugbouwen is niet mogelijk, want die zou rijken tot de overkant van de Dommel. Met een speciale ‘afbreekmuur’ zal laten zien waar het bastion is ‘afgebroken’. Dat maakt dit stuk geschiedenis voor iedereen een stuk makkelijker te zien en beleven.
Luchtfoto van het Wilhelminaplein. De rode lijn toont bij benadering de ligging van het oude bastion Deuteren. De gele lijn is de oude stadsmuur.
