Sleutelgat haarden
Haarden met een stookgat in de vorm van een sleutelgat kennen we vooral uit kastelen in Zuid-Limburg en huizen in Luik. Maar in de binnenstad van ’s-Hertogenbosch zijn ook vier van deze bijzondere haarden te vinden.
Oude foto van een inmiddels afgebroken sleutelgat haard in de Hoge Steenweg
Rookoverlast
In de 17de eeuw verwarmden de meeste mensen hun huizen door vuren onder een hoge rookkap. Bij zo’n open vuur verdween veel van de warmte door het rookkanaal naar buiten. Daarnaast veroorzaakten de 17de-eeuwse hoge schouwen rookoverlast in de ruimten. De rookoverlast ontstond door de hoge kap en de slechte toevoer van zuurstof doordat het vuur op de grond gestookt werd.
Schouw met vuurplaats op de grond in het stadhuis van 's-Hertogenbosch
Open haard in Nieuwstraat 75
Ontwikkeling
Al in de 17de eeuw is er een ontwikkeling naar een schouw met een lagere schoorsteenmantel en een kleinere stookopening. Het vuur kwam op een rooster te liggen waardoor de zuurstoftoevoer aanzienlijk verbeterde.
In dezelfde periode deden de eerste kachels hun intrede, maar deze gebruikten mensen meestal alleen in de bijvertrekken. In de 18de en vroege 19de eeuw kwamen de lange ijzeren kolomkachels in de mode. Deze kachels stonden vaak in een halfronde nis. Zulke nissen vinden we soms nog terug in de oude huizen in de binnenstad van ‘s-Hertogenbosch.
Erkerzaal in Haarlem met rechts een kolomkachel, ca 1925
Pronken met een haard
Omdat de haard een belangrijk element in de ruimte was, bleef deze nog lang toegepast in het interieur. Het rookprobleem losten de bewoners op door in de schouw een kleinere schoorsteenmantel of hangschouwtje aan te brengen.
Het open vuur bleef dus in de 18de en een deel van de 19de eeuw favoriet in de belangrijke ruimten zoals de woon- en pronkvertrekken. Op bijna alle schilderijen uit de 19de eeuw is een haard met een open vuur te zien.
Sleutelgat
In Zuid-Limburgse kastelen en Luikse huizen zien we vaker haarden met een stookopening in de vorm van een sleutelgat, zoals in kasteel Obbicht en Bleijenbeek. Een vuurmond in deze vorm bleek een bijzondere oplossing voor het rookprobleem. Het is opvallend dat deze sleutelgatvormige haarden ook in 's-Hertogenbosch opduiken. Maar ze wijken wel iets af van de Limburgse haarden.
Oude foto van de sleutelgat haard in de Postelstraat voor restauratie
Vier haarden
Helaas zijn in de Bossche binnenstad nog maar vier voorbeelden behouden: achter de gevels van Hinthamerstraat 71, de Sint Jorisstraat, Oude Dieze 7 en Postelstraat 46-48. De haarden stammen over het algemeen uit het laatste helft van de 18de eeuw (circa 1760-1800) en zijn gemaakt van baksteen. Ze hebben geen gietijzeren inzetstuk zoals die in Zuid-Limburg of Luik, maar wel een ijzeren frame of rand.
Met baksteen is ruwweg de basisvorm gemetseld, die daarna is afgewerkt met een stuclaag. De schoorsteenmantel krijgt zo haar gewelfde of half ronde vorm die in de boezem doorloopt. Zo is een totaal-compositie tussen schoorsteenmantel en boezem gecreëerd. De sleutelgatvorm maakt deel uit van deze compositie.
In de mantel is met kleine baksteentjes een stookgat met een gewelfde vorm gemetseld. Onderin lag een rooster waardoor de lucht van onderuit aangezogen kon worden. Onder het rooster was een aslade gemaakt om op een eenvoudige manier de as te kunnen verwijderen.
De sleutelgat haard in de Postelstraat na restauratie
Sleutelgat haard de Sint Jorisstraat met Lodewijk XVI stucwerk op de boezem
Sleutelgat haard in de Oude Dieze. Waarschijnlijk verbouwd: hier is een 19de-eeuwse marmeren schouw omheen geplaatst.
Zijn er nog meer?
Resten van sleutelgat haarden hebben we wel op andere plekken in 's-Hertogenbosch aangetroffen, onder andere in de Hinthamerstraat en de Hooge Steenweg. Dankzij oude foto’s weten we dat in de Verwersstraat ook exemplaren zaten, maar die zijn waarschijnlijk verdwenen.
Het is mogelijk dat in ‘s-Hertogenbosch nog meer van deze bijzondere sleutelgat haarden te vinden zijn. Zelf een sleutelgat haard gezien in de stad? Mail naar erfgoed@s-hertogenbosch.nl.
