Namen van de stad en ‘Zoeken’

De officiële naam van de stad is ’s-Hertogenbosch. Dat is in 1996 door de gemeenteraad vastgelegd. Er is daarnaast ook een genootschap opgericht om gebruik van die naam te bevorderen. Maar hoe mensen de stad willen noemen kan natuurlijk niet van bovenaf gestuurd worden. Zo heeft het nooit gewerkt, en al meer dan 800 jaar niet.

Armband van een Bossche stadspijper, waarop in rebusvorm met symbolen en letters in zilver de naam van de stad hart-ogen-BOSSCHE is aangebracht. (Bron: Noordbrabants Museum)

Waarom zoveel namen?

In de archieven en in publicaties worden wel heel erg veel verschillende namen gebruikt voor de stad.

Dat heeft onder andere te maken met:

• de ontwikkeling van de nederzetting / stad in de tijd en de omgeving;
• de politieke situatie;
• de taal waarin mensen in die periode schreven;
• maar soms ook met weinig kennis van de gebruikte taal voor het woord;
• onbekendheid met de stad en het land;
• niet verbeterde schrijffouten;
• overgenomen teksten van onjuiste scans en vertaalmachines;
• de ontwikkeling van de Nederlandse taal.

Ook heeft in de loop van de tijd de stad in eenzelfde taal verschillende opeenvolgende namen gehad, maar ook verschillende namen die gelijktijdig werden gebruikt. De periode en de taal bepalen dus ook op welk woord gelet moet worden. Denk aan de Spaanse tijd, Franse tijd, etc.

Verder werden er ook figuurlijk bedoelde namen gebruikt:

• die bijvoorbeeld een schets van de omgevingssituatie gaven of
• juist afschrikwekkend moesten zijn.

Namen die gebruikt werden (vooral door tegenstanders) waren die van: “Onoverwinnelijke Moerasdraak”, of in het Spaans: “El Dragón del Pantano” of “El Dragón de los Pantanos”. Deze namen verwezen naar de moerasomgeving van ‘s-Hertogenbosch waar het verder onder water zetten leidde tot een beter uitgangspunt voor de verdediging en benadering van de stad bijna onmogelijk maakte.

Maar ook 'Oeteldonk', de carnavalsnaam van de stad, is een figuurlijke naam.

Onderzoeken en ontdekken

Ben je iets aan het onderzoeken, dan kun je ‘gemakkelijk’ aan allerlei informatie komen via diverse bronnen. Maar wil je méér over de stad ontdekken, dan moet je vérder en dieper zoeken. Bij het zoeken zal je dan gebruik moeten maken van allerlei schrijfwijzen van begrippen en namen – anders vind je niet ‘alles’.

Helaas zijn veel van de zoekmachines van archieven niet ingesteld op alternatieve schrijfwijzen. Dat betekent dat als je zoekt op <’s-Hertogenbosch>, je de treffers van niet altijd vindt. Verder geven verschillende zoekmachines verschillende aantallen resultaten. Ook google.nl en google.de of google.es geven andere resultaten!

Handige zoektips vind je o.a. via Google Inside Search.

Het is veel werk om alle alternatieve schrijfwijzen uit te proberen. Je zou het liefst willen dat er een relatietabel of thesaurus was, waarbij er automatisch voor gezorgd wordt dat - als één van de alternatieve schrijfwijzen gebruikt wordt bij het zoeken - zoekresultaten van alle opgenomen alternatieven ook getoond worden. En dan nog het liefst gesorteerd op alternatief. Maar zover is het nog niet.

Sommige archieven en bibliotheken (waaronder ook die van de afdeling Erfgoed ’s-Hertogenbosch), zijn wel bezig om dat op te nemen in het erfgoedsysteem, maar het is een zeer uitgebreid werk. Alleen al van iedere toponiem of plaatsnaam zijn minimaal 20 tot wel 40 verschillende schrijfwijzen. Van voorwerpen bestaan vaak meer dan 70 varianten, en hetzelfde geldt helaas ook voor persoonsnamen!

De wijze van zoeken

Over het juiste gebruik van termen en logische operatoren (o.a. AND, OR, uitsluiting) is volop te vinden op het internet. Enige kennis ervan vergroot het vinden van de juiste resultaten enorm. Belangrijk is systematisch zoeken, sorteren, uitsluiten en afvinken wat je al gehad hebt.

Woorden die kunnen leiden tot goede zoekresultaten worden niet alleen gebruikt als een eigennaam, dus als een zelfstandig naamwoord. Ook als bijvoeglijk naamwoord, bijvoorbeeld Bossche, busche, etc. kom je ze tegen. Ook dat zijn daarmee mogelijke zoekwoorden.

Zoekwoorden

Een aantal van de namen van de stad ’s-Hertogenbosch zijn verzameld. Het overzicht is zeker niet uitputtend en over de juistheid van het gebruik van een van deze talen valt te discussiëren. Dit is echter datgene wat gevonden werd in een kort onderzoekje bij schrijvers van kronieken, geschiedenissen, manuscripten, etc.

Opvallend is dat er:

• niet erg nauwkeurig met verschillende letters wordt omgegaan en
• de ene keer bijvoorbeeld twee woorden staan, al dan niet met een streepje, en dat deze de andere keer aan-elkaar geschreven zijn.

Er zijn in de tijd verschillende groepen namen ontstaan. Een eerste indeling daarvan vormen de kolommen in de pdf-bijlage. Deze lijst kan een basis vormen voor verder etymologisch, vergelijkend en historisch taalkundig, alsmede historisch onderzoek.

Van veel van de namen is vast te stellen wanneer ze de eerste keer gebruikt zijn. En uit welk taalgebied ze oorspronkelijk komen. Zo is medeklinkercombinatie ‘gh’ typisch 16e en 17e eeuws, en werd alleen gebruikt vóór de klinkers ‘e’ en ‘i’. En het gebruik van ‘ts’ kwam zowel in het Duitse als Nederlandse taalgebied voor. Het betekent o.a. ’s of te, en werd vooral in de 15e eeuw gebruikt, maar kwam van de 14e tot in de 16e eeuw voor.

De titel van hertog van Brabant werd pas vanaf 1183 gevoerd. Dus vanaf dat moment ontstonden de stadsnamen met hertog erin. Hertog van Neder-Lotharingen (de rechtsvoorganger van Hertog van Brabant, en dus als titel veel ouder) is in de verklaring van het gebruik van ‘hertog’ in de naam van de stad vooralsnog niet relevant gebleken.

Hieronder vind je alvast een selectie met verschillende namen.

Zo zijn er ruim 110 verschillende woorden waarop gezocht kan zoeken. Hierbij kun je nog tientallen andere namen optellen, namelijk de foute schrijfwijzen, vergissingen en andere varianten. In de pdf-bijlage vind je nog meer namen van ’s-Hertogenbosch, gesorteerd op taal, ontstaansperiode, etc..

Let er wel op dat sommige namen niet vaak gebruikte synoniemen zijn die soms ook een andere betekenis hebben, en dus de verkeerde resultaten opleveren.

Nog een leuke naam van iemand die geen Latijn beheerst en het toch probeert: ‘Busco Dulcis’ (wat ‘het bos van de zoete’ betekent…). Probeer het maar eens en je zult zien dat je nieuwe dingen ontdekt!

Geschreven door: Jack Theuns