De geschiedenis van het Bossche worstenbroodje

Eerder verscheen op de website van Erfgoed ’s-Hertogenbosch een verhaal over de geschiedenis van de Bossche bol. Auteur Len Janssens onthult de oorsprong van deze lekkernij. Dat artikel roept vragen op. Hoe zit het met die andere bekende Brabantse lekkernij?

Een Brabantse koffietafel met worstenbroodjes ter gelegenheid van een huwelijk, 1985. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Het worstenbroodje

Wat is een worstenbroodje precies? Een goed worstenbroodje is gemaakt van witbrooddeeg en gevuld met een worst van gehakt. Een duidelijk verschil met het bladerdeeg van het saucijzenbroodje van boven de rivieren. Volgens sommigen is het broodjasje van de worst ervoor bedoeld om het vlees langer houdbaar te houden. Opvallend is dat in West-Brabant de uiteinden van worstenbroodjes open blijven. Gemiddeld eet Nederland zo’n 25 miljoen worstenbroodjes per jaar. Dat zijn er 12,5 per Brabander, maar ze worden in heel het land verkocht.

Waar voor het eerst een worstenbroodje is gemaakt, is moeilijk te achterhalen. Verklaringen van de oorsprong van het worstenbroodje variëren van heidense rituelen tot aan handig gebruik van slachtafval. Deze theorieën worden hier niet besproken, omdat ze vrijwel nooit worden gestaafd met bronnen.

Kranten als bron

Toch zijn die er wel. Om culinaire fenomenen te bestuderen zijn kranten een interessante bron. In nieuwsberichten en advertenties komt naar voren in welke context de Brabantse hap werd gegeten en waar ‘ie te krijgen was. Door de vergaande digitalisering is het mogelijk om binnen korte tijd grote hoeveelheden kranten te doorzoeken. Waar je voorheen misschien wel dagen microfiches aan het bekijken was in het archief, kun je vanuit huis duizenden pagina’s doorzoeken. Ze zijn te vinden op www.delpher.nl.

Voor dit onderzoek is er gekeken naar  kranten uit Noord-Brabant, en in het bijzonder ’s-Hertogenbosch, zoals de Provinciale Noordbrabantsche en ’s-Hertogenbossche Courant uit de periode 1800 tot 1930. Zo halverwege de negentiende eeuw duiken de eerste vermeldingen op van worstenbroodjes. Uit die nieuwsberichten wordt duidelijk dat ze al langer bestonden. Want het nieuws is niet dat er zoiets als een worstenbroodje is, maar ze worden terloops genoemd.

Een krantenartikel uit 1893 over de oprichting van een worstenbrooden club. Bekijk in Delpher.

De eerste vermelding 

De eer voor de eerste vermelding van een worstenbroodje gaat helaas niet naar de hoofdstad van Brabant. Het is Breda dat als eerste in verband wordt gebracht met het worstenbroodje. In januari 1856 verschijnt er in de Provinciale Noordbrabantsche en ’s-Hertogenbossche Courant een artikel over een relletje in Breda. Al eerder is daarover gepubliceerd in de Bredasche Courant. Een bakkersvrouw zou  een deel van het vlees dat haar was toevertrouwd om worstenbroodjes te maken achterover hebben gedrukt.

Dit krantenartikel geeft een mooi inkijkje hoe worstenbroodjes tot stand kwamen. Want tot na de Tweede Wereldoorlog was het gebruikelijk om een varken aan huis te houden. In slachtmaand november kwam dan de slager bij je langs voor een thuisslachting. Van het vlees dat naast koteletten, speklapjes enzovoorts overbleef, werd gehakt gemaakt. Dit bracht je vervolgens zelf naar de bakker, die daarmee dan worstenbrood bakte.

Krantenartikel over het voorstel om een feest te vieren met worstenbroodjes in Tilburg, 1893. Bekijk in Delpher.

Twee gebruiken 

In de onderzochte krantenartikelen, vind je twee momenten waarop ze worden gegeten. Dat kan bij een bepaalde traditie horen. Zo schrijft een journalist over een gewoonte van boeren uit Prinsenbeek. Op koppermaandag (de maandag na Driekoningen) eten ze zo veel mogelijk worstenbrood en lijken niet vol te raken, aldus de journalist. En ook met carnaval is het aan het einde van de negentiende eeuw al gebruikelijk om worstenbroodjes te eten.

Een andere context waarin worstenbroodjes worden genoemd, is na vergaderingen en bijeenkomsten van verenigingen. Schuttersgilden, boogschietclubs, toneelverenigingen en arbeidersverenigingen trakteerden zichzelf veelvuldig na lange vergaderingen op een stukje vlees in een deegjasje. Vaak weggespoeld met bier.

Een deel van een Brabantse koffietafel met o.a. worstenbroodjes ter gelegenheid van de jubileumviering van de Maatschappij van Brandverzekering, 1938. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Het worstenbroodje in ’s-Hertogenbosch

De eerste vermelding van het worstenbroodje in ’s-Hertogenbosch in kranten valt in die tweede categorie. Op 8 april 1902 beleefde de vereniging “Vooruitgang zij ons doel” een “prettige dag”, zo valt te lezen in een krantenbericht. In de ochtend begon men in Orthen om 10 uur met koningsschieten, om vervolgens een biertje te pakken. Vervolgens at men worstenbroodjes en dronk men een kop koffie. Om half elf stond de volgende activiteit alweer op het programma: een rijtoer door Orthen, Vught, Sint-Michielsgestel, Pettelaar en weer terug naar Orthen. Daar stond een uitgebreid diner klaar en wederom bier. De avond werd afgesloten met koffie en opnieuw worstenbroodjes.

Krantenartikel uit 1902 over het gezelschap 'Vooruitgang zij ons doel' die bij hun bijeenkomsten ook worstenbroodjes aten. Bekijk in Delpher.

Deze feestdag laat goed zien in welke context worstenbroodjes werden gegeten. Dat gebeurde op bijzondere dagen, waarop ook bier werd gedronken. Tegenwoordig is het nog steeds gebruikelijk om worstenbroodjes op bijzondere momenten te eten. Bijvoorbeeld met carnaval, maar ook met kerst. Na de kerstmis te hebben bijgewoond in de kerk is het gebruikelijk om met heel de familie thuis warme worstenbroodjes te eten.

Maar de historicus in ons blijft toch met een lege maag achter: want waar en wanneer het eerste worstenbroodje in Brabant is gegeten, dat blijft in nevelen gehuld…

Geschreven door Wouter Loeff

Bronnen

• Provinciale Noordbrabantsche en ’s-Hertogenbossche courant
• Hugens-Verbrugge, A. P. C., “Een praotje over ’t Vaareke! En de huisslachting…”, in Tijding, 1986, nr. 2, 10-25.
• Van der Putten, C., “Het Brabantse worstenbroodje”, in Brabeau, 2013/2014, 89.
• Wassink, J., “Brabants worstenbroodje, culinair erfgoed”, Immaterieel erfgoed, 2015, 4:4, 46-49.
• Huijben, J., “Ons eten en drinken in de jaren 20 (en de jaren daarna)”, De runstoof, 2001, 24:2-3, 1-12.
• De Vis, H., De folkore van het broodbakken in West-Brabant, 1931.
• Van Dijk, M., “Een lekker verhaal over het Brabantse worstenbroodje met een open einde (soms dan)”, Eindhovens Dagblad, 21-08-2019. 
• Timmermans, P., “25 december 1966: Het worstenbroodje van Kerst en Nieuwjaar”, Kalender van Ooit, 28-12-2016.