De klokken van Orthen

Orthen was de moederparochie van ’s-Hertogenbosch. Die nieuwe stad had in het begin nog geen kerk. Toen ze daar aan een kerk toe waren, was de ruimte rond de Grote Markt al helemaal vol. Vandaar dat de Sint-Jan wat verderop staat, aan het eind van de 250 meter lange Kerkstraat. Terwijl de Sint-Jan steeds groter en mooier uitgebouwd werd, bleef de oude moederkerk, de Sint-Salvatorkerk, in Orthen gewoon staan. Die functioneerde tot in de Tachtigjarige Oorlog als een dorpskerk voor Orthen. Toen het er te gevaarlijk werd, verhuisden de kerkklokken in 1586 naar de Sint-Jan. Daarover vertelt de in ’s-Hertogenbosch geboren historisch-geograaf Karel Leenders.

Tachtigjarige Oorlog

De stad ’s-Hertogenbosch was omringd met stadsmuren en een stadsgracht. Land- en waterpoorten grendelden de stad af van het platteland. Dat was al eens belangrijk tijdens de Gelderse Oorlogen (tot 1543), maar werd opnieuw belangrijk in de Tachtigjarige Oorlog (1568 – 1648). Allerhande ongeregelde en geregelde troepen maakten het platteland onveilig. Geuzen was een gebruikelijke scheldnaam voor hen. Die geuzen hield je liever buiten de stad.

Orthen in het nauw

Het dorp Orthen in 1545, met de oude Sint-Salvatorkerk aan de bovenkant. Gedeelte van de kaart van ’s-Hertogenbosch door Jacob van Deventer.

Het dorp Orthen had geen muren of grachten. Blijkbaar vonden de kerkmeesters van de Sint-Jan in 1586 de toestand daar zo onveilig, dat ze met instemming van parochianen van Orthen de kerkkokken van de Sint-Salvatorkerk gingen ophalen en naar de Sint-Jan brachten. Orthen zou toen zelfs onbewoond geweest zijn. De kerk stond er vervallen bij en er was weinig hoop die nog te kunnen gebruiken. De inwoners zullen wel binnen de stad gevlucht zijn.

De klokken van de Sint-Salvatorkerk uit Orthen

Verhuizing

De vier klokken werden in enig detail beschreven: hun naam, het jaar waarin ze gegoten waren en hun gewicht in ponden. Het Bossche pond 470,5 of 470,14 gram zwaar en met dat gegeven vinden we ook het gewicht in kilo’s. Formeel leenden de kerkmeesters van de Sint-Jan de klokken van Orthen om ze in de toren van de Sint-Jan te hangen “en dienste Goits ende deser stadt”. Voorwaarde was wel dat de klokken in goede orde teruggegeven zouden worden als de parochianen van Orthen daarom vroegen, met als mogelijkheid dat de Sint-Jan dan voor Orthen nieuwe zou laten gieten.

De kerk van Orthen was in 1632 het bovenste deel van de toren kwijt. Getekend door Pieter Jansz. Saenredam, gedateerd op 23 juli 1632. Bekijk in collectie van Het Noordbrabants Museum.

Verdere lotgevallen

In 1596 verklaarden zeven inwoners uit Orthen dat zij de grootste klok, de Salvator, teruggekregen  hadden van de Bossche kerkmeesters. De Salvatorklok werd door de inwoners van Orthen verkocht als ‘klokspijs’, wat best kan betekenen dat er daarna kanonnen van gegoten zijn. Die maakte men toen van hetzelfde brons als men klokken goot. De klok Johannes Evangelista is naar de Sint-Pieterskerk in ’s-Hertogenbosch verhuisd. De twee andere klokken bleven in de Sint-Janstoren hangen.

De klok Johannes Evangelista

Wat er van de klok Johannes Evangelista geworden is, is niet duidelijk. De Bossche Sint-Petruskerk waarin hij in 1596 gehangen werd, werd in 1779 afgebroken. De toen gebouwde kerk maakte al in 1842 plaats voor een nieuwe ‘waterstaatskerk’. In 1972 werd daarin voor het laatst de Heilige Mis opgedragen en tien jaar later verdween ook dat gebouw.

Interieur van de Sint-Petruskerk in 1632 door Pieter Jansz Saenredam. Bekijk in collectie Rijksmuseum.

Sint-Jansklokken nu

In de toren van de Sint-Jan hangen nu 59 klokken: vijftig beiaardklokken, waarvan er zeven ook als luidklok gebruikt kunnen worden, en negen voorslagklokken, waarvan er één, de oudste en zwaarste uit 1641 ook als luidklok gebruikt kan worden. Daar zit geen enkele zestiende-eeuwse of oudere klok bij. De oude klokken van de Orthense Sint-Salvator lijken dus allemaal verdwenen te zijn.

Bronnen

• Stadsarchief ’s-Hertogenbosch, 0014 Schepenbank van ’s-Hertogenbosch, inv.nr. 1419 f 163v, 164r.