De Bossche kunstenaars Everts: met of zonder handen?

Ruim 200 jaar geleden werkte Bosschenaar Johan Hendrik van Heurn aan een boek over de geschiedenis van zijn stad. Hij had het manuscript, opgemaakt in twee lijvige banden, bijna af toen hij overleed in 1793. Hierdoor is Beschrijving der Stad ’s-Hertogenbosch nooit uitgegeven. Voor het boek waren ook al vijf tekeningen gemaakt. Historicus Jac. Biemans ging op zoek naar de identiteit van de tekenaar, ene Everts.

Een van de vijf originele tekeningen voor het boek van Van Heurn: het gouvernement in de Verwersstraat, vervaardigd in december 1777. Bekijk in Beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.

Het boek van Van Heurn en de vijf tekeningen

Voor het boek van Van Heurn liet het stadsbestuur vijf tekeningen maken: van het stadhuis en de Markt, een plattegrond van de stad rond haar stichting, een oost-west-doorsnede van de Sint-Janskerk, één van het commandement en één van het gouvernement. De vijf tekeningen bleven sindsdien in het bezit van de stad en werden aanvankelijk in het stadhuis “op het Komptoir van den Pensionaris (…) bewaard”. Inmiddels maken ze al geruime tijd onderdeel uit van de collectie van het Bossche stadsarchief, onderdeel van Erfgoed ’s-Hertogenbosch.

In samenwerking met het Jheronimus Bosch Art Center werkt Erfgoed ’s-Hertogenbosch momenteel aan de eerste uitgave van het ruim tweehonderd jaar oude manuscript van Johan Hendrik van Heurn. Het boek en de tekeningen worden voor het eerst, zoals bedoeld, samen uitgegeven. Het originele manuscript wordt bewaard in de Brabant-collectie van Tilburg University.

Miniatuurportret van J.H. van Heurn (1716-1793) in ‘Genealogia of geslagt register’ van de familie Van Heurn en aanverwanten. Collectie: Centraal Bureau voor Genealogie, Den Haag, GHS 02E22 / GH Heurn 3, 151r.

In het kader van de eerste uitgave van het boek heeft Jac. Biemans, historicus bij Erfgoed ’s-Hertogenbosch, onderzoek gedaan naar de identificatie van de tekenaar. Dat onderzoek is van belang omdat tot nu toe onbekend was aan wie deze tekeningen exact waren toe te wijzen en anderzijds vanwege een bijzondere ontdekking.

De kunstenaars Everts uit ’s-Hertogenbosch

Over wie de maker van deze vijf overgeleverde tekeningen was, zijn de bronnen niet eenduidig. De naam van de maker komen we weliswaar tegen in de stadrekeningen en op de meeste van de tekeningen zelf, maar vreemd genoeg komen die niet met elkaar overeen. Volgens de rekening zijn de tekeningen “gemaakt en gelevert door Johan Everts”. Vreemd is het dan, dat vier van de vijf tekeningen zijn gesigneerd door “Jac. Everts”, meestal in combinatie met de aanduiding “Del(ineavit) ad viv(am)”, ofwel “getekend naar het leven”. Om te weten hoe dit mogelijk is, moeten we de familie Everts eens nader bekijken.

Stamvader van de Bossche tak van de familie Everts was Wilhelmus Everts, uit een Duitse familie geboren te Nijmegen, die in augustus 1717 trouwde met Catharina Rubels uit Emmerich (D.). Het echtpaar vestigde zich echter in ’s-Hertogenbosch, waar op 11 februari 1718 hun zoon Johannes Jacobus (1718-1811) gedoopt. Uit diens huwelijk met Everdina Maria de Heselaer werden tussen 1737 en 1751 vijf zonen en vijf dochters geboren. Drie van de tien kinderen kwamen niet in ’s-Hertogenbosch, maar in Antwerpen ter wereld, waar het gezin van 1738 tot zeker 1743 verbleef.

Detail van de tekening van het commandement in de Hinthamerstraat uit december 1777 met linksonder de vermelding ‘Jac: Everts. Del.’ Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Vanaf vermoedelijk 1746 was Johannes Jacobus terug in zijn geboortestad, waar toen zijn dochter Catharina werd geboren. Johannes Jacobus Everts was kunstenaar. In de jaren zeventig van die eeuw komt regelmatig de naam Johan Everts voor in de stadsrekeningen, bij posten die mogelijk door hem óf zijn zoon zijn uitgevoerd: het repareren, vergulden en schilderen van wapens en omlijstingen op de ‘bussen’ van de stadhuisbodes (1773), het tekenen van een stadspenning bij gelegenheid van het 25-jarig jubileum van de gouverneur van de stad, de hertog van Brunswijk (1776) en, blijkens de rekeningen dus, de tekeningen voor het boek van Van Heurn (1777). Johannes Jacobus Everts overleed te ’s-Hertogenbosch op 19 januari 1811 op bijna 93-jarige leeftijd.

Nog driemaal J. Everts

Het is helaas echter niet altijd exact duidelijk welke Everts bij een bepaalde activiteit hoort, omdat soms alleen de voorletter J. wordt genoemd, en vader Everts drie zonen had met namen die met die letter beginnen, waaronder een met dezelfde voornaam: Johan. Bovendien liggen de werkzaamheden van Johannes Jacobus en deze zonen geheel of gedeeltelijk op hetzelfde vlak. Voor alle vier was het goed kunnen tekenen van belang, terwijl tenminste twee van hen ook vaardige graveurs waren.

Gewichten van een Bosch pond en een Troois pond, in 1792 vervaardigd door Johan Everts jr. Bekijk in collectie Noordbrabants Museum.

Oudste zoon Johannis Everts (’s-Hertogenbosch 1737-1818 ’s-Hertogenbosch) was werkzaam als instrument- en uurwerkmaker te ’s-Hertogenbosch. De tweede zoon van Johannes Jacobus Everts, Jacobus (Antwerpen 1740-1833 Amsterdam) trad in de voetsporen van zijn vader en was als kunstenaar actief. Zijn naam komen we als “Jac. Everts” tegen op de wapenkaart van de stadsbestuurders van ’s-Hertogenbosch die, voorbereid door Johan Hendrik van Heurn, in januari en februari 1776 door hem getekend werd.

In de eerste twee delen van het werk van Van Heurn werden twee andere gravures naar tekening van J(ac). Everts opgenomen: een allegorische afbeelding ter ere van Frederik Hendrik met de Nederlandse Leeuw voor de Bossche Pieckepoort en een grote uitslaande plaat naar het schilderij van Van Diepenbeek van het Schermersoproer. Hij zal de tekenaar zijn geweest van de vijf tekeningen voor het uit te geven boek van Van Heurn.

Detail van de door Jac. Everts (1740-1833) getekende wapens van Bossche stadsbestuurders in 1777

Jac. Everts huwde in 1792 te Amsterdam Maria Christina Josephina van Berckel, dochter van de Bossche zilversmid en stadsstempelsnijder Theodorus Everardus van Berckel (1708-1770). Negende kind en derde zoon van Johannes Jacobus Everts met dezelfde voorletter, was Joseph Everts (’s-Hertogenbosch 1754-1807 Den Haag). Hij werd medailleur en trad in dienst als stempelsnijder en graveur aan de Munt te Dordrecht.

Everts zonder handen?

Bij zijn onderzoek naar de kunstenaars Everts stuitte Jac. op berichten op het internet die melding maken van een bijzonder gegeven. In de achttiende eeuw was er een rondtrekkende kunstenaar die, zonder handen en voeten geboren, zijn schrijf- en tekenkunsten vertoonde op jaarmarkten en kermissen. Deze man, van wie in verschillende Nederlandse en Vlaamse musea en archieven werk bewaard is, noemde zich Joannes Jacobus Evert.

Tekening en kalligrafie van de man ‘zonder handen en voeten’, 1778. Collectie: Allard Pierson Museum, Universiteit van Amsterdam, hs. XXXV A 34.

Deze ‘kunstenaar zonder handen’ werd de afgelopen jaren door verschillende onderzoekers geïdentificeerd met vader Johannes Jacobus Everts (1718-1811) uit ’s-Hertogenbosch. Daarvoor lijken ook goede aanwijzingen te bestaan. Uit de stadrekeningen en een beschrijving over het stadhuis van ’s-Hertogenbosch blijkt dat ook de stad ’s-Hertogenbosch een tekening in bezit had van “een zeker persoon zonder handen en voeten geboren” uit ’s-Hertogenbosch.  

Uit de werken in andere collecties blijkt dat het gaat om op papier weergegeven teksten in kalligrafie, verluchtigd met tekeningen. Die laten vaak florale motieven, verschillende symbolen en menselijke figuren zien. De combinatie van tekst en beeld leidt soms tot een getekende rebus.

Het maken van deze kunstwerkjes door de artiest zonder handen en voeten gebeurde meestal tijdens jaarmarkten en kermissen, waar hij een bezienswaardigheid was en zijn kostwinning verdiende. Zijn komst werd in de lokale kranten aangekondigd met een tekst die mensen moest overhalen dit fenomeen niet te missen: “De Wonderman H[eer] Evert, die zonder Handen en Voeten Geboren is, maakt bekend dat hy maar deze Week hier gedenkt te vertoeven.”

Aankondiging van ‘de kleine Pruissische wydberoemde Konstmeester’ in de Amsterdamsche Courant van 29 september 1778, 1. Bekijk in krantencollectie Delpher.

Sleutelstukken

Was de Bossche kunstenaar Johannes Jacobus Everts inderdaad een artiest zonder handen die rondtrekkend zijn kunsten vertoonde en hiermee zijn geld verdiende voor zijn grote gezin? De overeenkomst in naam, datering en activiteit en de mededeling dat de hij woonde in ’s-Hertogenbosch, de stad die een stuk van hem aankocht, lijken dat te wettigen.

Zijn eigen vermelding dat hij uit Pruissen (en uit 1735) kwam was dan wellicht een middel zijn om zijn persoon op markten en kermissen interessanter te maken? Een drietal stukken die recent werden ontdekt geven de oplossing. Die valt te lezen in het volledige artikel van Jac. Biemans in Silva.