Restauratie kapel Orthen

De begraafplaats in Orthen is al sinds 1858 een mooie, groene en rustige plek in de stad. In 1882 werd hier een grafkapel gebouwd voor de in 1877 overleden bisschop Joannes Zwijsen. In 2021 restaureren we dit bijzondere rijksmonument, zodat het behouden blijft voor de toekomst. 

Kapel Orthen voor de restauratie in 2021

Geschiedenis

De bisschopskapel is in 1882 gebouwd in neogotische stijl naar een ontwerp van de Bossche architect Lambert Hezenmans (1841-1909). Deze architect had eerder al naam gemaakt als beeldhouwer en restauratiearchitect van de Sint-Janskathedraal. In de crypte van de kapel worden tot op de dag van vandaag katholieke hoogwaardigheidsbekleders bijgezet. In de kapel zelf worden (uitvaart)diensten gehouden.

De kapel werd eerder al gerestaureerd in 1978 en 1994. In 2006 werden vooral aan de binnenzijde van de kapel restauratiewerkzaamheden uitgevoerd. Bij de restauratie in 2021 wordt vooral de buitenzijde en de constructie van de kapel gerestaureerd. Denk hierbij aan natuursteenwerk of hout- en smeedwerk.

Waalklei en voegmonsters

De kapel is oorspronkelijk gebouwd met machinaal gemaakte bakstenen. Er is gemetseld in kruisverband. Dat wil zeggen dat er afwisselend een rij stenen in de lengte en een rij op de korte kant is gemetseld. Tijdens deze restauratie worden er op verschillende plekken in de kapel stenen vervangen. Met name in het onderste deel van de muur was veel vocht en zoutschade. Bij het bedrijf Zilverschoon Randwijk is een kleurschakering van drie soorten stenen uitgezocht die goed passen bij de oorspronkelijke stenen. De nieuwe stenen worden op ambachtelijke manier gemaakt van klei uit de rivier de Waal. Aannemer Cuppens zorgt ervoor dat alle restauratiewerkzaamheden zorgvuldig worden uitgevoerd.

Vooral in de plint en aan de zuidwestzijde van de kapel was het voegwerk tussen de stenen in slechte staat. Juist deze zijde van de kapel heeft veel te verduren van de verschillende weersinvloeden. Er zijn drie verschillende voegmonsters gemaakt om te zoeken naar een samenstelling die het dichtst in de buurt komt van de oorspronkelijke voegmortel. De voegen zijn uitgeslepen en vervangen door een nieuwe snijvoeg. Dit is een voeg die nagenoeg gelijk ligt met de gevel of iets terugvalt.

Zandsteen

Naast metselwerk is er ook veel natuursteen toegepast in de kapel. De detaillering van de kapel is uitgewerkt in zandsteen in onder andere montanten (stenen lijsten rond een venster), afdekstenen, waterlijsten en ornamenten.

Net als het voegwerk heeft het natuursteen vooral aan de zuidwestzijde veel te lijden gehad. Delen van het zandsteen zijn daarom gerepareerd of vervangen. In België zijn de verschillende onderdelen door beeldhouwers en steenkappers opnieuw vervaardigd uit Udelfanger zandsteen. Als sierbewerking zijn de stenen in het vooraanzicht ‘gefrijnd’. Bij deze techniek gebruikt de steenhouwer een klopper. Waardoor een geribbeld oppervlak ontstaat.

Zwam en bruinrot

De houtconstructie in de kap bleek deels aangetast te zijn door zwammen en bruinrot. Bruinrot is een proces waarbij schimmels de in het hout aanwezige cellulose afbreken. Delen van de houten constructie zijn daarom gerepareerd met epoxy. Dit is een soort kunsthars die het hout vervangt en waar zwammen en bruinrot geen invloed op hebben.

Het houtwerk van de goten en afvoeren is ook gerestaureerd en gedeeltelijk vervangen. En dan zijn er nog de houten toegangsdeuren van de kapel. De voor- en onderzijde van de deuren waren in slechte staat. Deze delen van de deuren zijn vervangen. Dit noemen we ‘aanscherven’.

De deuren van de kapel vóór de restauratie 

Wederopbouwglas

Oorspronkelijk waren de ramen in de kapel van gebrandschilderd glas-in-lood. In de Tweede Wereldoorlog zijn de ramen gesneuveld en daarna zijn ze vervangen door zogenaamd ‘wederopbouwglas’. Dit is een transparant, ongekleurd, geblazen glas. Door de schaarste aan materialen in die tijd is het glas van een wat mindere kwaliteit. Het slechtste wederopbouwglas is nu vervangen door restauro-glas. Dit is ook een geblazen glassoort. Het glas in het voorportaal en de sacristie is wel behouden. Het is gelukt om dit te reinigen door het te polijsten. Daarna is het glas in opnieuw ‘verlood’, dat wil zeggen dat het een nieuw loden omkadering heeft gekregen waardoor meerdere glaasjes worden verbonden tot één paneel.

Benieuwd hoe zo’n raam van restauratieglas wordt geblazen? Bekijk hieronder het indrukwekkende filmpje over de productie van het ambachtelijk geblazen glas dat in de kapel is toegepast.

Lamme koppen

Op het dak van de kapel liggen dakleien. Dit zijn kleine dunne platen, die uit leisteen gekloofd en gehakt zijn. Ze worden gebruikt als dakbedekking. Een groot deel van de leien is in de jaren 1990 al vernieuwd. De leien van het voorportaal en de sacristie zijn tijdens deze restauratie geheel vervangen door zogenaamde ‘lamme koppen’. Dit zijn leien met afgeschuinde hoeken.

Lamme koppen en gerestaureerde vieringtoren

Stralen, schoperen en schilderen

Verschillende smeedijzeren delen van de kapel zoals de sierscharnieren op de toegangsdeuren en de roosters van de crypte zijn ook gerestaureerd. Ze zijn door middel van zandstralen ontdaan van roest. Daarna zijn ze geschopeerd (voorzien van een zinklaag om nieuwe roestvorming te voorkomen) en vervolgens opnieuw in de lak gezet.

Niet alleen het smeedwerk is opnieuw in de lak gezet. Ook de deuren, gootlijsten en de vieringtoren - ook wel dakruiter genoemd - zijn opnieuw geschilderd.

Historische waarde

Met de restauratie van de kapel blijft de cultuurhistorische waarde van deze kapel bewaard. In het bijzonder de ontwikkeling van de katholieke grafcultuur. Daarnaast heeft de kapel een historisch belang als laatste rustplaats van de Bossche bisschoppen. En dan is er ook nog het architectuurhistorisch belang: het ontwerp van beeldhouwer en architect L.C. Hezenmans en de toegepaste neogotische vormentaal.

Bovenstaande combinatie van waarden maakt dit rijksmonument extra bijzonder en een bezoek als je in de buurt bent meer dan waard. 
Kijk voor meer informatie op de website van Begraafplaats Orthen.

De restauratie van de kapel is mede mogelijk gemaakt door een subsidie van de provincie Noord-Brabant.